امروزه برخی از سرطان‌ها با روش‌های درمانی جدید کاملا درمان می‌شوند و بیمار به زندگی طبیعی برمی‌گردد. خیلی از سرطان‌ها در سنین جوانی سراغ فرد می‌آیند و بهبود هم می‌یابند ولی بیمار بعد از آن متوجه ایجاد مشکلاتی می‌شود که در مواردی به اندازه خود سرطان برای او مشکل‌ساز است. یكی از عوارض ابتلا به برخی سرطان‌ها و اقدام‌های درمانی آن، آسیب شدید به بیضه‌ها و ناباروری است. به همین دلیل امروزه قبل از انتخاب روش‌های درمانی‌ای که ممکن است با آسیب دائمی به بیضه‌ها همراه باشد، به بیمار پیشنهاد می‌شود اسپرم خود را در «بانک اسپرم» ذخیره كند.
در حالت طبیعی در بدن، سلول‌های مغز استخوان همیشه در حالت تکثیر هستند و گلبول‌های قرمز، سفید و
پلاکت را به‌وجود می‌آورند. در كسانی که تحت‌درمان با شیمی‌درمانی هستند،
این سلول‌های در حال تکثیر در مغز استخوان نیز از بین می‌رود و فرد دچار
کم‌خونی، کاهش تعداد گلبول‌های سفید و پلاکت‌ها می‌شود که عوارض خطیری
دارد. علاوه بر سلول‌های مغز استخوان، سلول‌های زایا در بیضه نیز در حال
تقسیم هستند. یعنی یک سلول زایا در بیضه، 16 بار تقسیم و به اسپرم
بالغ تبدیل می‌شود. با رادیوتراپی و شیمی‌درمانی، سلول‌های زایا در
بیضه‌ها آسیب می‌بینند و در بسیاری از موارد بیمار برای همیشه نابارور
می‌شود.
بیضه از دو نوع سلول اصلی تشکیل شده است؛ سلول‌های زایا
که به اسپرم بالغ تبدیل می‌شوند و سلول‌های لیدیگ که هورمون مردانه یا همان
تستوسترون را تولید می‌کنند. از آنجا كه سلول‌های لیدیگ در حال تقسیم
نیستند، شیمی‌درمانی تاثیری روی آنها نمی‌گذارد. شدت آسیب به بیضه‌ها به
نوع داروی مصرف‌شده و میزان آن بستگی دارد.
بیماری هوچکین
افرادیکه دچار بیماری هوچکین (نوعی سرطان لنفاوی) هستند، قبل از شروع درمان در
37 درصد موارد از قبل به اختلال در اسپرم (مثل کاهش تعداد، حرکت و شکل)
مبتلا هستند. علت این مساله، همان اختلال‌های ژنتیکی است که باعث بیماری
هوچکین شده است. پس از شروع شیمی‌درمانی و کامل شدن آن، تعداد بسیاری از
بیماران تا 5 سال به آزواسپرمی (کاهش تعداد اسپرم‌ها به صفر) مبتلا می‌شوند
و تعداد قابل‌ملاحظه‌ای از آنها هرگز بهبود نمی‌یابند بنابراین اسپرم
بیماران مبتلا به بیماری هوچكین، اگر قصد دارند در آینده بچه‌دار شوند،
باید قبل از شروع اقدام‌های درمانی، به روش منجمد کردن (کرایو) در بانک
اسپرم نگهداری شود.
سرطان بیضه
نیمی از كسانی که به سرطان بیضه دچارند، قبل از شروع دچار کاهش تعداد اسپرم‌ها هستند.
داروهای شیمی‌درمانی انواع مختلفی دارند كه گروهی از آنها، «داروهای
آلکیله‌کننده» است. این داروها بیشترین اثر زیان‌آور را روی بیضه‌ها دارند.
مهم‌ترین داروهای این گروه عبارتند از: سیکلوفسفامید، کلرآمبوسیل، موستین،
ملفالان، بوسولفان، کارموستین و لوموستین.
تاثیر شیمی‌درمانی بر اسپرم
معمولا در شیمی‌درمانی مبتلایان به سرطان خون و سرطان‌های لنفاوی از مجموعه چند
دارو استفاده می‌شود که به آنها «پروتکل» می‌گویند و حرف اول نام داروهای
مورد استفاده به دنبال آن می‌آید؛ برای مثال پروتکل MOPP یا ABVD یا CHOP.
تقریبا صد درصد بیماران مبتلا به سرطان خون که با پروتکل MOPP درمان
می‌شوند، 6 ماه بعد دچار آزواسپرمی خواهند شد و 5 سال پس از خاتمه
شیمی‌درمانی نیز فقط در 5 درصد از بیماران اندکی بهبود دیده می‌شود. آثار
سمی پروتكل ABVD کمتر است و حدود 60 درصد بیماران را دچار آزواسپرمی
می‌كند.
یکی از پروتكل‌‌های درمانی رایج برای بیماری لنفوم (سرطان
لنفاوی) پروتكل COPP است. صددرصد این بیماران 6 ماه پس از درمان دچار
آزواسپرمی می‌شوند. این بیماران حتی تا 10 سال پس از شیمی‌درمانی هم بهبود
نمی‌یابند.
سرطان لنفوم غیرهوچکینی با پروتكل CHOP درمان می‌شود.
معمولا بیماران پس از درمان دچار آزواسپرمی می‌شوند ولی پس از 5 سال، حدود
60 درصد آنها دارای آزمایش تجزیه منی طبیعی خواهند بود. اگر هر پروتكل
درمانی بدون پروکاربازین باشد، آثار سمی کمتری روی بیضه خواهد داشت.
بانک اسپرم
وظیفه تولید اسپرم و هورمون جنسی برعهده بیضه‌هاست. بیضه‌ها از هنگام بلوغ تا
پایان عمر، اسپرم تولید می‌کنند. در بدن یک مرد بالغ، روزانه صدها میلیون اسپرم
تولید می‌شود. تعداد، حرکت و شکل اسپرم در توانمندی مردان برای باروری
اهمیت دارد. سلول‌های زایای مرد در مقابل ابتلا به عفونت، ضربه، داروهای
شیمی‌درمانی، رادیوتراپی، آلودگی شغلی، حرارت و... بسیار حساس هستند تا
جایی که این عوامل می‌توانند باعث توقف تولید اسپرم شوند بنابراین قبل از
هرگونه اقدام برای درمان سرطان‌ها که به شیمی‌درمانی و رادیوتراپی نیاز
دارند یا عمل‌های جراحی مردانه یا هر اقدامی که فرایند تولید اسپرم را
تهدید می‌کند، انجماد اسپرم و نگهداری آن توصیه می‌شود.
مردان جوان مبتلا به سرطان یا بیماری‌های خودایمنی قبل از هرگونه اقدامی برای
شیمی‌درمانی یا رادیوتراپی با داروهای سرکوب‌کننده سیستم ایمنی باید برای
انجماد و نگهداری اسپرم اقدام كنند. منجمد کردن مایع منی این امکان را به
این افراد می‌دهد كه در آینده نزدیک پس از بهبود، نگران توقف اسپرم‌سازی
بیضه‌ها یا نگران نقص‌های ژنتیکی اسپرم پس از شیمی‌درمانی و رادیوتراپی
نباشند.
باید توجه داشت در بیمارانی که به سن بلوغ نرسیده‌اند یا به
عللی دچار مشکل در تعداد، شکل و حرکت اسپرم شده‌اند و قبل از شروع به هر
نوع درمان مخصوص سرطان، نابارورند، ذخیره اسپرم در بانک اسپرم بی‌فایده
خواهد بود. البته با اقدام‌هایی می‌توان احتمال آسیب به اسپرم‌ها را حین
شیمی‌درمانی کاهش داد. مهم‌ترین آنها عبارتند از: تجویز داروهایی بنام
آنالوگ‌های LHRH دو هفته قبل از شروع شیمی‌درمانی و حین آن و تجویز برخی
داروها پس از شیمی‌درمانی که مهم‌ترین آنها «گنادوتروپین‌ها» (هورمون‌های
تحریک‌کننده غدد جنسی که در هیپوفیز تولید می‌شوند) هستند.
شرایط ارائه نمونه به بانک اسپرم
افراد با نامه پزشک یا با تمایل خود می‌توانند درخواست انجماد اسپرم کنند.
مراجعه‌کننده از نظر بیماری‌های عفونی (ایدز و هپاتیت) بررسی و پس از ویزیت
در مرکز ناباروری، نمونه اسپرم تهیه می‌شود و اگر نمونه قابل‌انجماد باشد،
منجد می‌شود. اسپرم‌های منجمدشده برای سال‌های متمادی قدرت ماندگاری
دارند.
دكتر محمدرضا صفری‌نژاد، اورولوژیست و استاد دانشگاه
منبع : salamatiran.ir
