در پاره ای از موارد نازایی، زن و شوهر از نظر تخمک و اسپرم و تشکیل جنین مشکلی ندارند، اما به چند علت ممکن است جنین نتواند در رحم مادر مراحل رشد و تکامل خود را طی کند، مانند علل زیر:
- رحم قدرت نگهداری جنین را ندارد و جنین را سقط می کند.
- بارداری برای جان زن به علت یک بیماری دیگر خطرناک است.
- زن به طور مادرزادی فاقد رحم و یا دارای یک رحم بسیار کوچک است.
- رحم زن به علت عمل های پزشکی نظیر کورتاژ غیراصولی و یا به علت عفونت هایی نظیر بیماری سل دچار چسبندگی شده است.
در این صورت جنین را به رحم زن دیگری وارد می کنند و آن زن جنین را در رحم خود نگهداری می کند و پس از وضع حمل، کودک را به پدر و مادرش برمی گرداند.
در این روش، تخمک و اسپرم از زوج نابارور گرفته شده و ضمن لقاح آن در محیط آزمایشگاهی، در رحم مادر داوطلب حمل جنین یا جانشین رحم گذارده می شود. در این حالت، انتقال جنین یا جنین های ناشی از لقاح تخمک و اسپرم زوج نابارور به رحم یک زن دیگر صورت می پذیرد.
زن حمل کننده جنین، در وضعیت یاد شده، تنها یک میزبان برای جنین است و از نظر ژنتیکی هیچ گونه مشارکتی با جنین حاصله ندارد.
از نظر شرعی زن حمل کننده جنین به خاطر اینکه با جنین رابطه خونی برقرار کرده است، حکم مادر رضاعی بچه را پیدا می کند و طبق قانون، مشمول ارث و حق و حقوق مادر و کودک واقعی نمی شود
در چنین حالتی، اسپرم پدر با تخمک مادر در محیط آزمایشگاهی لقاح داده می شود و جنین مزبور در رحم زن دیگری که قابلیت بچه دار شدن را داشته باشد، جایگزین می شود و نوزاد متولدشده ویژگی های ژنتیکی پدر و مادر خود را به ارث می برد.
این کار به لحاظ شرعی و قانونی هیچ مشکلی ندارد و در کشور ما هم از این روش استفاده می شود. زوجین می توانند خود، فردی که داوطلب ارائه رحم جایگزین است را به مرکز درمان ناباروری معرفی کنند و یا از مرکز در این زمینه کمک بگیرند.
در پژوهشکده رویان، لیستی از زنان داوطلب ارائه رحم جایگزین وجود دارد که در صورت نیاز زوجین به آنها در این زمینه کمک می شود.
با توجه به اینکه فرد ارائه دهنده رحم جایگزین در طول مدت بارداری متحمل رنج و مشقت می شود پرداخت اجرت از سوی زوجین به این فرد طبق عرف مقبول است.
از نظر شرعی نیز چنین زنی به خاطر اینکه با جنین رابطه خونی برقرار کرده است، حکم مادر رضاعی بچه را پیدا می کند و طبق قانون، مشمول ارث و حق و حقوق مادر و کودک واقعی نمی شوند.
توافق زوج قانونی نابارور برای بهره مندی از رحم زن دیگر، جهت حمل و پرورش جنین متعلق به آنها و سرانجام، تحویل و استرداد نوزاد تولدیافته به زن و شوهر مزبور، اصولا در قالب یک قرارداد استدعا و اجابت تحقق می یابد.
طرفین عقد در این قرارداد را از یک سو، زن و شوهر نابارور و از سوی دیگر، مادرپذیرنده جنین «مادر جانشین» تشکیل می دهند و مطابق قواعد عمومی قراردادها، اراده انشایی این دو طرف است که منجر به پیدایش عمل حقوقی مورد بحث می گردد.
در قرارداد استفاده از رحم جایگزین، به موجب آن یک زن بعنوان مادر جانشین، بنا به درخواست یک زن و شوهر(والدین حکمی) موافقت می کند که ضمن حمل جنین و گذراندن ایام بارداری، به ترتیب مقرر در قرارداد، نسبت به دنیا آوردن جنین مزبور بعنوان فرزند آنها اقدام کند و پس از آن، نوزاد مزبور را به آنها تحویل نماید.
موجبات استفاده از این روش به علت عدم وجود رحم در زن اصلی به صورت مادرزادی، ابتلای زن به بیماری های مخرب و بدخیم مانند سرطان، قلبی، فشارخون و دیابت، ابتلای زن به سقط های مکرر که منجر به ناباروری و توقف خود به خودی حاملگی گردیده است، عدم موفقیت در تکرار درمان ناباروری به روش لقاح خارج رحمی، وجود نقص یا بیماری که قادر به حمل جنین نباشد،آسیب دیدن رحم و برداشتن رحم طی یک بیماری یا تصادف و مانند آنها می باشد.
بدین ترتیب، رحم جایگزین روشی است که طی آن بانوی صاحب رحم، جنین فرد دیگری را در رحم خود حمل می کند و بر مبنای توافقی که از قبل صورت گرفته است، تعهد می نماید که پس از طی دوران بارداری و زایمان، نوزاد حاصل را به زوجین نابارور تحویل دهد.
حمل کننده جنین ضروری است از نظر جسمی و سلامت فردی و شخصی؛ سالم، فاقد وضعیت بارداری خطرناک، برخوردار از تجربه قبلی بارداری و زایمان، فاقد بیماری هایی چون ایدز و هپاتیت و عادت به مصرف مواد مخدر و الکل یا اعتیاد بدان ها، دارای حُسن سابقه و معاشرت و برخوردار از رضایت همسر یا خانواده وی و دارای آمادگی روحی و روانی مناسب برای پذیرش این مسئولیت باشد.
جنبه های مثبت رحم جایگزین
1- با استفاده از این روش، آرزوی دیرینه خانواده های فاقد فرزند و نابارور، به واقعیت تبدیل شده و موجب بقای خانواده و نسل آنها می گردد و خود زمینه ساز کاهش آمار طلاق در کشور و حل مشکلات زوج های نابارور در این رابطه خواهد شد.
2- در این روش، به جهت تولید جنین های مربوطه، امکان استفاده از آنها و مطالعه در زمینه های مختلف ژنتیکی و درمان بیماری هایی مانند سرطان فراهم می شود.
3- روش رحم جایگزین، همراهی با پیشرفت فناوری های نوین پزشکی در زمینه ژنتیک و درمان ناباروری می توان محسوب گردد.
4- روش مزبور متناسب با عرف و فرهنگ و نظام حقوقی و اجتماعی هر کشور و دولتی قابل پذیرش یا منع و رد است.
5- فرزند حاصل از این روش، از لحاظ ژنتیکی تمام خصوصیات والدین صاحب نطفه را دارد و نسبت به روش های غیرشرعی و یا فرزندخواندگی ارجحیت دارد.
6- این روش به زنانی که از لحاظ تخمک گذاری مشکلی ندارند و دلایل دیگری برای ناباروری دارند، کمک می کند. از این رو درصد بالایی از مشکلات ناباروری حل می شود.
7- از لحاظ فقهی، فرزندی که در رحم جایگزین رشد یافته، مشروع محسوب می گردد.
جنبه های منفی رحم جایگزین
1- لقاح خارج از رحم سبب جدایی رابطه جنین و تولیدمثل می گردد که به هیچ وجه، شایسته نیست.
2- بروز و ظهور احتمالی برخی از نابهنجاری ها در جنین هنگام لقاح خارج از رحم یا هنگام انتقال جنین وجود دارد.
3- این روش هنوز مورد قبول همه مردم واقع نشده و اکثر آنها از این روش بی اطلاع بوده و در نتیجه، دید و نگاه مناسبی نسبت به زنی که در مقام حمل کننده جنین برخواهد آمد، وجود ندارد.
4- احتمال انتقال بیماری های ویروسی و عفونی مانند ایدز و هپاتیت و ... از مادر جانشین به جنین یا برعکس، وجود دارد.
5- تحمیل قهری درد و رنج و آسیب های احتمالی به جنینِ حاصل از لقاح خارج از رحم در انجام تحقیق و آزمایشات.
6- ممکن است رحم جایگزین کاملا، جای مادر واقعی را بگیرد و موجب نابودی خانواده گردد و زمینه توسعه تجارت رحم جانشین و تعدیل شان زن و مادری و دور ریختنِ جنین های اضافه را فراهم کند.
7- ظهور و بروز اشکالات متعدد حقوقی و خانوادگی و فقدان مکانیسم قانونی لازم برای حل و فصل آنها.
8- ضعف نظام حقوقی، عرفی و قانونی مرتبط برای مدیریت و هدایت حقوقی و حل و فصل اختلافات حاصله.
9- توسعه روابط پنهانی احتمالی بین حمل کننده جنین با همسر و شخص ثالث و آثار و پیامدهای حاصله نسبت به جنین و والدین ژنتیکی آنها.
10- بروز و ظهور بسیار از مشکلات روحی و روانی در حمل کننده جنین و خانواده وی و والدین ژنتیکی کودک.
11- آگاهی کودک درباره استفاده از رحم جانشین در آینده، ممکن است سبب بروز مشکلات روحی، روانی و اجتماعی در وی گردد.
12- امکان سوءاستفاده های حقوقی، مالی و پزشکی در این روش منتفی نبوده و گسترش بازار دلالی های این حوزه نشان از این واقعیت دارد.
