رمضان، از سال‌های دور تاكنون، در فرهنگ مردم از جایگاهی ممتاز برخوردار بوده و همواره آیین‌های ویژه ای در ارتباط با این ماه، در میان مردم كشورهای اسلامی به اجرا درآمده است.
آداب و رسوم ماه مبارك رمضان یكی از مباحث مهم فرهنگ مردم است كه به واسطه قدمت خود، از قداست ویژه ای برخوردار است. متأسفانه در زندگی شهری و ماشینی، بسیاری از این سنت‌های زیبا به بوته فراموشی سپرده شده اند و بسیاری دیگر نیز كم رنگ تر شده اند و از آنجا كه این رسوم زمینه ساز همبستگی در جامعه به ویژه در میان آحاد ملل مسلمان است، اهمیت فراوانی نیز دارد.
به انگیزه حلول ماه مبارك رمضان و آغاز ماه تزكیه روح و جان، مطلبی آماده شده كه به مناسبت‌ها و آداب و رسوم رمضان در فرهنگ مردم می‌پردازد.
از نیمه شعبان جنب و جوش خاصی برای به پیشواز رفتن ماه رمضان در میان مردم نواحی مختلف كشور مشاهده می‌شود و مسلمانان برای انجام فرایض دینی این ماه آماده می‌شوند، از جمله می‌توان به این موارد اشاره داشت:
خانه تكانی
قبل از فرارسیدن این ماه، مردم نواحی گوناگون ایران، به زدودن آلودگی از چهره خانه و محله خویش می‌پردازند، درواقع با نظافت و خانه تكانی به پیشواز بهار قرآن می‌روند تا بتوانند با فراغت و آسودگی خیال به انجام تكالیف دینی خویش بپردازند.
پاكیزگی تنها به محیط خانه محدود نگشته و پیر و جوان با طیب خاطر در نظافت اماكن عمومی محله خود مشاركت می‌كنند و مساجد و تكایا را جهت برگزاری مراسم گوناگون ماه رمضان آماده می‌سازند. در شهرستان كازرون نیز، خادمین مساجد، مسجد را آب و جارو كرده و زیلوهای داخل شبستان را می‌تكانند و ظروف و وسایل آبدارخانه را شست و شوی می‌دهند.
در امر نظافت شخصی نیز، همگان اهتمام می‌كنند به طوری كه چند روز قبل از ماه رمضان، حمام‌های عمومی شلوغ تر از هر موقع دیگر می‌گردد و درواقع خود را طاهر می كنند. از دیگر پیرایش‌ها و آرایش‌های این ماه، حنا بستن و خضاب كردن بود.
تهیه مایحتاج رمضان
در گذشته، تهیه مایحتاج ماه مبارك رمضان با جدیت تمام انجام می‌گرفت، زیرا در این ماه كسب و كار تقریباً متوقف می‌شود و مردم بیشتر از هر كاری به عبادت می‌پردازند و لازم بود كه مردم مایحتاج خود را قبل از ماه مبارك تهیه كنند تا بتوانند با آسودگی در مجالس ویژه این ماه شركت نمایند.
در قدیم، برای تهیه گوشت مورد نیاز نیز تمهیداتی می‌كردند، از جمله اینكه در فراهان اراك هر سال گوسفند پرواری می‌كشتند و گوشت آن را به طرق مختلف نگهداری می‌كردند. به این شكل كه یا گوشت را قورمه می‌كردند و یا به وسیله طناب و چوب از سقف اتاق و یا انباری می‌آویختند كه به این نوع گوشت شوشو می‌گفتند.
بریدن رشته برای آش و تهیه نشاسته برنج نیز از طرق تهیه مایحتاج ماه رمضان بود. زنان كازرونی از مقدار زیادی آرد، نان تنك می‌پختند و در ناندان یا كرچدان (ظرف استوانه ای سرپوش دار كه از شاخه‌های درخت بید یا درخت بادام كوهی بافته می‌شود) نگهداری می‌كردند.
كلوخ اندازان
در گذشته یك روز قبل از ماه رمضان، مراسم كلوخ اندازان انجام می‌گرفت. در این روز مردم هر شهر یا روستا به گردشگاههای اطراف شهر یا روستای خویش می‌رفتند و انواع خوراك‌ها و غذاها به همراه خود می‌بردند و ضمن دور هم نشستن به تفریح و بازی می‌پرداختند و این روز را با خرمی و شادی به پایان می‌رساندند.
در این مناسك به نوعی افراد روح و جسم خود را آماده می‌كردند، زیرا علاوه بر تفریح و شادمانی كه باعث تقویت روحیه افراد می‌شد، غذاهایی هم كه در این روز تناول می‌شد، از انرژی برخوردار بود. از جمله این كه در یزد، شولی كه نوعی آش است و انواع مختلف دارد، پخته می‌شد. مثل شولی عدس، شولی باقلا، شولی شلغم و از دیگر خوراكی‌های یزدی‌ها در این روز آش رشته و حلوای برنج، شله زرد و پالوده یزدی است.
در قزوین كلوخ اندازان را گل خندانی و در بردسیر كرمان روز سنگ اندازان می‌گویند و مانند دیگر نقاط ایران به گردش و تفریح می‌روند و روز را با تعریف قصه و سرگذشت و انجام بازی سپری می‌كنند.
تشخیص وقت سحر
از قدیم الایام، برای بیدار شدن در سحرهای ماه مبارك رمضان و تشخیص وقت دقیق سحر و انجام اعمال مخصوص از وسایل و روش‌های گوناگونی استفاده می‌كردند. بعضی از این روش‌ها امروزه نیز متداول و برخی منسوخ شده اند. از جمله شناختن ستارگان و محل و جای آنها در آسمان، بانگ خروس، روشن كردن چراغ‌هایی در نقاط مرتفع شهر و گلدسته مساجد، صدای نقاره و طبل و شیپور، صدای مناجات از گلدسته‌های مساجد، جار كشیدن در كوچه‌ها، صدای بوق حمامها، كوبیدن دیوار همسایه و غیره از روش‌های پیشین بوده و امروزه مردم به وسیله زنگ تلفن و ساعت شماطه دار و رادیو و تلویزیون متوجه زمان دقیق سحر می‌شوند.
سحری
روزه گیران برای به جا آوردن اعمال سحر و خوردن سحری معمولاً ساعت یا ساعاتی قبل از اذان و با شنیدن صدای مناجات، توپ سحر و یا زنگ ساعت بیدار می‌شوند و بعد از وضو گرفتن و خواندن دعاهای سحر نیت می‌كنند برای وضوگرفتن و خواندن دعاهای سحر و سپس شروع به خوردن سحری می‌كنند كه معمولاً غذاهای گرم و پختنی است كه در اغلب موارد همراه با برنج است.
در سحرها، خانواده‌های كازرونی بچه‌های پنج و شش ساله خود را نیز بیدار می‌كنند تا به بیدار شدن در سحرها و سحرخیزی و روزه گرفتن عادت كنند. روزه گیران بعد از صرف سحری و چای و قلیان كشیدن، نیت روزه می‌كنند. تا چند دقیقه قبل از اذان صبح هر چه می‌خواهند تناول می‌كنند و پیش از اذان دهان و دست خود را پاك و تمیز می‌شویند، تا نماز صبح را به جای آورند.
مراسم ویژه ماه رمضان
از جمله مراسمی كه به ویژه در ماه رمضان انجام می‌گیرد می‌توان به مجلس زنانه ختم قرآن كه برای شادی روح اموات است و مجلس مردانه ختم قرآن كه اغلب در مساجد بعد از نماز صبح یا ظهر و یا عشاء است، اشاره داشت.
شب نشینی
یكی از مراسمی كه در گذشته رونق بیشتری داشت و امروزه كم و بیش اجرا می‌شود، دیدار از دوستان و آشنایان بعد از افطار است.
در این مجالس افراد فامیل و یا دوستان دور هم جمع می‌شوند و ضمن تناول شب چره با خواندن ابیاتی از دیوان سعدی یا حافظ و یا داستان گویی و اجرای بازی به شب نشینی می‌پردازند. از جمله در روستای لهران طالقان صاحبخانه با تنقلات یا شب چروز از مهمانان پذیرایی می‌كند و با بازی شبیه گل یا پوچ آنها را سرگرم می‌كند و اگر فصل زمستان باشد، همگی دور كرسی می‌نشینند و از گرمای مطبوع آن لذت می‌برند.
افطار
همچون زمان سحر، موقع افطار به شیوه‌های گوناگون تعیین می‌شود كه تقریباً مشابه شیوه‌های تعیین سحر است. زنها پیش از افطار، مشغول آماده كردن افطاری می‌شوند و وسایل آب گرم و چای و قلیان را هم آماده می‌كنند. بر سر سفره افطار دعاهای مخصوص افطار خوانده می‌شود و با نوشیدن مقداری آب داغ و یا خرما و نان جو روزه خود را می‌گشایند. بعضی ها هم با قنداغ یا نبات داغ افطار می‌كنند.
افطاری معمولاً خوراكی‌های حاضری مثل نان و پنیر و سبزی یا هندوانه و خربزه و امثال اینها كه پختنی نیست می‌باشد و سحرها بیشتر پختنی و غذای گرم مثل چلو و خورش یا پلو و خورش و غیره است. زنان در هر عصر ماه رمضان، چند قرص نان می‌پختند و در تابستان نیز خوردن شربت، هندوانه و خربزه هنگام افطار در اغلب خانواده‌های ایرانی انجام می‌گرفت.
سرگرمی‌های ماه رمضان
از جمله رسوم جالب كه در اكثر نقاط با كمی اختلاف در نام و شیوه اجرا انجام می‌شود، این است كه عده‌ای از جوانان رهبری برای خود برمی‌گزینند و در محل معینی جمع می‌شوند و به سراغ تك تك خانه‌های محل می‌روند و از خانه‌ها پول و خوراكی جمع آوری می‌كنند و آن را به فردی كه صندوق‌دار گروه است می‌دهند. این رسم با رفتن به در خانه افراد و خواندن شعر انجام می‌گیرد، از جمله رسوم هومبابایی در كاشان است كه بچه‌ها و جوانان می‌خوانند:
میدان دار:
امشب شب نیمه است كه ما میهمانیم
از ما حرجی نیست كه ما طفلانیم
بشقاب را پر از كلوچه و حلوا كن
بردار و بیار به دامن ماها كن
جواب بچه‌ها:
هومبابا، هومبابا
هومبابا، هومبابا
هومبابا، هومبابا
هومبابا، هومبابا
این اشعار را میدان دار می‌خواند و بچه‌ها جواب می‌دهند. اگر در این موقع صاحبخانه چیز دندان گیری به بچه‌ها بدهد كه او را دعا می‌كنند وگرنه شعر دیگری می‌خوانند و آن قدر ادامه می‌دهند تا صاحبخانه چیزی بدهد وگرنه با شعر گونه ای دیگر او را خدمت می‌كنند و به سراغ خانه دیگری می‌روند. رسمی‌مشابه این به نام الم ترانی در ساوه و الله رمضانی در خراسان و یزد انجام می‌گیرد.
بچه‌ها و جوانان بعد از جمع آوری خوراكی و پول، آنچه را به دست آورده اند، بین خود تقسیم می‌كنند و به خانه‌هایشان بازمی‌گردند. اجرای این رسم تقریباً تا نیمه‌های شب طول می‌كشد. علاوه بر اینها، انواع بازی‌ها در نقاط مختلف اجرا می‌شود و در قهوه خانه‌ها، مرشدها به سخنوری می‌پردازند و مردم را سرگرم می‌سازند.
آنچه می‌توان در مجموع از این آداب و رسوم نتیجه گرفت و از آن به عنوان كاركردهای اجتماعی ماه رمضان نام برد، این موارد است:
* نظم بخشی به رفتار افراد
* تقویت روحیه همكاری و ایجاد زمینه‌های وحدت بخش
* رفع كدورت از میان افراد از طریق مراسم آشتی كنان كه توسط ریش سفیدان انجام می‌گیرد و به تحكیم اتحاد جمعی مدد می‌رساند.