هورمون رشد از بخش قدامی غده هیپوفیز آزاد می‌شود. آثار این هورمون باعث افزایش رشد استخوانی در صفحه‌های رشد می‌شود. هورمون رشد در متابولیسم کربوهیدراتها و چربی در بدن نقش دارد. اختلالات ترشح این هورمون با توجه به گسترده بودن آثار آن باعث ابتلا به بیماری‌های مختلفی می‌شود. کمبود هورمون رشد در کودکی باعث «نانیسم» یا کوتولگی می‌شود.
با دکتر سیدمحسن خوش‌نیت، فوق‌تخصص غدد و عضو هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی تهران، درباره نقش هورمون رشد در افزایش قد صحبت کرده‌ایم.
آقای دکتر! لطفا قبل از هر چیز در مورد نقش هورمون رشد در بدن توضیح بدهید.
هورمون رشد از غده هیپوفیز که به اندازه یک آلبالوست و در کف مغز قرار دارد، ترشح می‌شود. ترشح این هورمون از غده هیپوفیز تحت تاثیر عوامل هورمونی که از غده هیپوتالاموس ترشح می‌شوند، تنظیم می‌شود. هورمون رشد از ابتدای تولد نقش بسیار مهمی در زندگی انسان دارد. اثر آن در کودکان عمدتا روی رشد قد است و کمبود آن یکی از علل مهم و قابل درمان کوتاهی قد. این هورمون در بزرگسالان هم ترشح می‌شود اما بعد از بلوغ، ترشح آن کاهش‌می‌یابد. از طرفی چون در بزرگسالان صفحه‌های رشد استخوانی بسته‌شده‌است، نقشی در افزایش قد ندارد اما اگر این هورمون پس از بلوغ زیادتر از معمول ترشح شود، باعث حجیم شدن استخوان‌ها بدون افزایش طول آنها خواهد شد (بیماری آکرومگالی). هورمون رشد در سطوح فیزیولوژی و طبیعی بدن بزرگسالان تاثیرات دیگری دارد. به عنوان مثال کمبود هورمون رشد می‌تواند باعث کاهش انرژی، خستگی‌پذیری، افسردگی، کاهش توده عضلانی بدن، افزایش توده چربی بدن و پوکی استخوان شود بنابراین امروزه کمبود هورمون رشد را در سنین بزرگسالی نیز مورد توجه قرار می‌دهند و چنانچه ثابت شود در یک فرد بزرگسال کمبود هورمون رشد وجود دارد، باید حتما درمان شود.
اندازهگیری هورمون رشد در کودکان و بزرگسالان چگونه انجام می‌شود؟ آیا از روی علایم فردی آنها را بررسی می‌کنید یا خود هورمون را اندازهگیری می‌کنید؟
پزشک برای کودکی که براساس نمودار پایش رشد دچار کوتاهی قد است بررسی‌هایی انجام می‌دهد. نوزاد در بدو تولد حدود ۵۰ سانتی‌متر قد دارد و در سال اول پس از تولد حدود ۲۵ سانتی‌متر قد می‌کشد. این میزان افزایش قد در سال دوم حدود ۱۲ تا ۱۳ سانتی‌متر است. رشد قد ادامه رشد دوران جنینی است که البته سرعت آن رو به کاهش می‌رود. از سال دوم پس از تولد تا قبل از بلوغ، کودکان هر سال حدود ۵ تا ۷ سانتی‌متر قد می‌کشند اما قبل از بلوغ، توقفی کوتاه در رشد قدی ایجاد می‌شود و پس از آن ناگهان با شروع بلوغ، جهش رشدی آغاز خواهد شد. طی جهش رشدی، میزان افزایش قد افراد نسبت به قدی که قبل از آن داشته‌اند، به‌طور متوسط حدود ۱۷ درصد است و اگر بخواهیم سرانگشتی حساب کنیم، حدود ۲۰ تا ۲۵ سانتی‌متر افزایش قد را در دوران بلوغ خواهیم‌داشت. البته این افزایش قد و جهش رشدی دوران بلوغ یک روند حدود ۴تا ۵ ساله دارد.
این روند در دختران و پسران چه تفاوت‌هایی دارد؟
در دختران، جهش رشدی دوران بلوغ خیلی سریع یعنی با اولین علایم بلوغ که ایجاد جوانه‌های پستانی آغاز می‌شود و بیشتر آن قبل از ایجاد قاعدگی اتفاق می‌افتد. بعد از قاعدگی، رشد قدی تقریبا متوقف می‌شود و پس از آن حدود ۲ تا ۳ سانتی‌متر بیشتر نخواهد بود. گرچه گاهی در برخی از دختران افزایش قد پس از قاعدگی تا ۷ سانتی‌متر هم دیده می شود.
پس اگر والدین دخترخانمی احساس کردند که قد فرزندشان کوتاه است، باید قبل از بلوغ او پیگیری‌های لازم را انجام بدهند؟
بله، والدین اگر دیدند دخترشان کوتاه‌قد است و به خوبی قد نمی‌کشد ولی علایم بلوغش شروع شده است، حتما قبل از اولین عادت ماهیانه، به پزشک مراجعه کنند. اگر عادت ماهیانه اتفاق بیفتد، دیگر نمی‌توانیم کاری انجام بدهیم زیرا صفحه‌های رشد استخوانی تقریبا بسته شده است.
در پسران چطور؟
در پسران جهش رشدی دوران بلوغ معمولا در اواخر مراحل بلوغ اتفاق می‌افتد. نکته مهمی که باید به آن اشاره کنم، سرعت رشد در افراد است. ممکن است قد کودکی براساس منحنی‌های رشد در حال حاضر خوب باشد ولی وقتی پزشک رشد قد وی را در طول یک سال بررسی می‌کند، متوجه شود سرعت رشدش کم شده است و ۵ تا ۷ سانتی‌متر افزایش قد را که کودکان هر سال تا قبل از بلوغ دارند، ندارد. این نشان‌دهنده وجود یک اختلال است. برعکس کودکی ممکن است در مراحل اولیه مراجعه، کوتاه‌قد باشد ولی در پیگیری‌های بعدی پزشک، سرعت رشدش را مناسب تشخیص دهد. این نشان می‌دهد کمبود هورمون رشد یا اختلال دیگری وجود ندارد. به همین دلیل سرعت رشد برای ما مهم است.
آیا ممکن است فردی وارد مرحله بلوغ شود اما جهش رشدی نداشته باشد؟
بله، زمانی که بلوغ شروع می‌شود باید حتما جهش رشدی را ببینیم در غیر این صورت به احتمال زیاد اختلالی در فرد وجود دارد. علل بسیار مختلفی برای کوتاهی قد وجود دارد. از جمله کم‌کاری تیرویید، سوءجذب در دستگاه گوارش، کوتاهی قد ژنتیکی، تاخیر سرشتی رشد و بلوغ، صدمه‌های روحی و روانی به کودکان، اختلالات تغذیه‌ای و بیماری‌های مختلفی که در دستگاه‌های مختلف بدن اتفاق می‌افتند. به عنوان یک قانون کلی، هر کودکی با کوتاهی قد و اختلال رشد مراجعه کند حتما یک مشکل از نظر سلامت دارد و اگر کودکی قد و رشد مناسبی داشت، یعنی سلامت عمومی‌اش نیز خوب و مناسب است.
چه وقت افراد مجبور به استفاده از هورمون رشد می‌شوند؟
وقتی پزشکی می‌بیند کودکی به اختلال رشد مبتلاست، سرعت رشدش مناسب نیست، جهش رشدی بعد از بلوغ پیدا نکرده یا قدش کوتاه است، او را معاینه و بررسی و برایش انجام تست تحریکی برای هورمون رشد درخواست می‌کند. در این تست در حالت ناشتا قرصی در آزمایشگاه به بیمار می‌دهند و هر نیم ساعت، چند نمونه خون از وی می‌گیرند. اگر طی این تست، هورمون رشد به خوبی افزایش نیافت، پزشک مصرف هورمون رشد را تجویز می‌کند. نکته مهم این است که وقتی فرد استفاده از هورمون رشد را شروع کرد، انتظار داریم در سال اول درمان، حدود ۸ تا ۱۰ سانتی‌متر افزایش قد داشته باشد. در بعضی از کودکان هم غده هیپوفیز با شروع مرحله بلوغ شروع به ترشح بهتر هورمون رشد می‌کند بنابراین نیاز آنها به استفاده از هورمون رشد قطع می‌شود.
چه عواملی باعث بلندتر شدن قد افراد می‌شود؟
یکی از عوامل مهم، تغذیه مناسب و استفاده از همه گروه‌های غذایی است. ورزش هم بسیار اهمیت دارد اما نوع ورزش تاثیر چندانی در بلند شدن قد نخواهد داشت. به عنوان مثال بازی بسکتبال باعث بلند شدن قد نمی‌شود بلکه این بلندقدها هستند که به بسکتبال رو می‌آورند. این‌طور نیست که یک نوع ورزش به اصطلاح قد را بسوزاند و ورزش دیگر در افزایش قد بیشتر تاثیر داشته باشد. عامل مهم دیگر توجه به ژنتیک قد است. یکی از عوامل مهمی که در قد افراد تاثیر دارد، قد والدین است. فرمولی در این زمینه وجود دارد که عبارت است از قد پدر به اضافه قد مادر تقسیم بر ۲٫ حاصل را برای پسران به اضافه ۶٫۵ می‌کنیم که قد نهایی پسر این خانواده را از نظر ژنتیکی نشان می‌دهد و در دختران متوسط قد پدر و مادر را منهای ۶٫۵ می‌کنیم. البته این فرمول تخمینی است و عدد به‌دست آمده ممکن است دقیقا با قد نهایی فرد تطبیق نکند.
