یکی از مهم ترین مشکلات جوامع امروزی افزایش شیوع چاقی است. اگرچه ژنتیک تاثیری حدود ۷۰ درصد بر وزن دارد اما رژیم غذایی افراد هم در این زمینه موثر است. البته تحقیقات جدید نشان داده اند، عواملی به جز رژیم غذایی و ژنتیک نیز در بروز چاقی تاثیرگذارند و به عنوان مواد چاق کننده (obesogen) شهرت یافته اند...
این عوامل، مواد شیمیایی طبیعی یا ساخته دست بشر هستند و باعث افزایش وزن –به خصوص در دوران جنینی و رشد اولیه می شوند و این اثر از طریق افزایش تعداد سلول های چربی، کاهش سوخت وساز انرژی در بدن، مقاومت به انسولین در کبد و ترشح کم لپتین (مسوول پیغام سیری بدن) از سلول های چربی بروز می کند. این مواد عبارتند از:
۱. بیسفنول
این ترکیب در تولید بسیاری از بطری های پلاستیکی شیر و آب و نوعی رزین به نام اپوکسیدر که در دیواره داخلی قوطی های نوشیدنی و کنسروها به شکل یک لایه سفید دیده می شود، به کار می رود. وجود این ترکیب در دستگاه های خودپرداز و فاکس هم رسید آنها را به این ترکیب آلوده می کند و امکان دارد از طریق تماس دست «بیسفنول A» وارد بدن شود. از مضرات این ترکیب این است که گاهی اثری مشابه هورمون زنانه دارد و مواجهه با آن می تواند باعث ایجاد اختلال در تعادل هورمون های جنسی یا کارکرد غدد درون ریز شود. این ترکیب همچنین باعث تجمع چربی در بدن و چاقی می شود. این ترکیب به میزان
۵ درصد از مادر به جنین انتقال می یابد و می تواند منجر به اثرات سوئی در جنین شود. استفاده از این ماده در دنیای امروز گسترش یافته و مواجهه با آن اجتناب ناپذیر است. بیسفنول A می تواند در اثر شستشو، گرما، شکستگی و ضربه و مسایلی از این قبیل آزاد شود و غذا، شیر و نوشیدنی محتوی خود را آلوده کند و از این طریق به راحتی و به مقدار زیاد وارد بدن شود. البته روش هایی مانند انتخاب بطری های شیشه ای، استیل ضدزنگ به جای پلاستیک و عدم درخواست رسید از صندوقدار به کاهش مواجهه با این ترکیب کمک می کند.
۲. آفت کش ها
پودرهای کشنده مورچه، علف کش ها، طعمه موش، حشره کش ها، سوسک کش ها، قارچ کش ها، تنظیم کننده های رشد گیاهان از جمله این آفت کش ها به شمار می روند و مواد شیمیایی موجود در آنها اغلب با چاقی و دیابت مرتبط اند. بنابراین بهتر است تا حد امکان از آنها استفاده نکنید و اگر مجبور هستید، بهتر است نکته های بهداشتی و ایمنی را مد نظر قرار دهید. اینکه در منزل هنگام پاشیدن حشره کش هرگز چیزی نخورید و نیاشامید، همیشه درپوش پلاستیکی محافظ اسپری را روی آن قرار دهید، از پاشیدن اسپری حشره کش روی لوازمی مانند اسباب و لوازم خانه که اهالی خانه با آنها تماس دارند، خودداری کنید، زمانی که حشره کش را می پاشید تا زمانی که اثر می کند، محیط را ترک کنید و پنجره ها را باز بگذارید تا بوی آن از محیط تخلیه شود، غذاها را از محیطی که در آن از حشره کش استفاده می کنید، دور کنید یا در آنها را بگذارید، اسباب آشپزخانه را از آن محیط دور کنید و قبل از استفاده از لوازم آشپزخانه، محیط را به خوبی بشویید تا تمیز شود و چنانچه می دانید میوه و سبزیجات مورد استفاده شما در معرض حشره کش ها قرار داشته اند، برگ های خارجی سبزیجات را بگیرید و سپس با آب خوب بشویید. می توانید برای اطمینان، پوست میوه های پوست سخت را کنده و با آب ولرم همراه با نمک و آبلیمو یا سرکه بشویید، اما برای کاهش دریافت حشره کش ها، انتخاب غذاهای ارگانیک توصیه می شود زیرا مطالعه ها نشان داده اند که تنها ۵ روز پس از مصرف غذاهای ارگانیک، پاکسازی بدن از این گونه مواد صورت می گیرد.
۳. آترازین
آترازین یک علف کش است که محیط زیست را آلوده می کند. این سم شایع ترین سم موجود در آب لوله کشی است و می تواند باعث کم کاری تیرویید و اختلال در سوخت وساز چربی ها شود. البته نصب فیلتر کربن فعال در شیر آب می تواند به کاهش دریافت این سم کمک کند.
۴. بیفنل های پلی کلره (PCBs)
این ترکیب ها در لامپ های فلورسانت، پلاستیک، چسب، کاغذهای کپی بدون کربن، لوازم آرایشی، منسوجات، ترانسفورماتورها و خازن ها استفاده و از طریق پساب کارخانه ها وارد محیط زیست می شود. این ترکیب ها محلول در چربی اند و در بدن موجودات زنده تجمع می یابند. تحقیقات نشان داده اند که بیفنل های پلی کلره در زنجیره غذایی آبی موثرتر از خاکی منتقل می شوند، بنابراین بیشترین غلظت این ترکیب ها در محیط های طبیعی و در حیوانات دریایی مانند ماهی های چرب گزارش شده است. به عبارت دیگر، پخش این ترکیب در محیط باعث می شود که در بدن ماهی یا سایر حیوانات تجمع یابد و از رژیم غذایی وارد بدن انسان شود. به علاوه، این ترکیب ها می توانند روی سیستم ایمنی، تولیدمثل، عصبی و همچنین میزان ترشح غدد درون ریز تاثیر منفی بگذارند به گیرنده های هورمون استروژن در بدن متصل شوند و همچنین کبد را تحت تاثیر قرار دهند و می توانند منجر به تجمع چربی و مقاومت در برابر کاهش وزن در بدن شوند. بنابراین مصرف کمتر انواع گوشت ها به خصوص انواعی که احتمال آلودگی بیشتری دارند می تواند از ورود این ترکیب ها به بدن و آثار نامطلوب آن جلوگیری کند. ماهی های آب های آزاد در مناطق آلوده و صنعتی نیز احتمال آلودگی بالاتری دارند.
۵. پرفلورواکتانوئیک اسید
روکش ظروف تفلون متشکل از این ترکیب است که در صورت ورود به بدن اثرات مضری از جمله اختلال در سوخت و ساز بدن، مشکلات تیروییدی و چاقی را به دنبال دارد. این ترکیب?ها در حرارت های بالا به مرور زمان آزاد و به آرامی وارد غذا می شوند. البته مواد نچسب این ظروف در حرارت ملایم (حرارت کمتر از۲۴۰ درجه سانتی گراد) تجزیه نمی شوند، اما برای کاهش مضرات ناشی از این ترکیب رعایت این موارد توصیه می شود، اینکه دقت کنید بدنه ظروف خراشیده نشوند و هنگام شستشو آنها را با مواد شوینده قوی و اسکاچ های زبر نشویید، هنگام آشپزی از حرارت ملایم استفاده کنید، اگر ظروف خراب شدند آنها را در مراکز معتبر بازسازی کنید یا دور بریزید، حتما از ظروف تفلون استاندارد و مرغوب استفاده کنید و به خاطر داشته باشید که ظروف استیل یا چدنی جانشین های خوبی برای ظروف تفلون هستند.
۶. فتالات ها
این مواد که در کرم، شامپو، عطر، ادکلن، شمع های معطر و خوشبوکننده ها وجود دارند، ممکن است باعث اختلال عملکرد هورمونی، افزایش وزن و اختلال رشد کودکان شوند. بنابراین باید از مصرف محصولات حاوی فتالات اجتناب کرد.
۷. ترکیب های آلی قلع
ترکیب های چاق کننده و مضر قلع در وینیل (پرده حمام، کیف ها و پارکت ها) و پلاستیک هایPVC (لوله ها) یافت می شود و باید از آنها اجتناب کرد.
۸. نیکوتین
مصرف سیگار توسط مادر باردار خطر چاقی کودک را در آینده افزایش می دهد. مواجهه مستقیم یا غیرمستقیم با دود سیگار به خصوص برای نوزادان و کودکان کم سال مضر است.
دکتر سیدمحسن خوش نیت
فوق تخصص غدد و عضو هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی تهران
